Georganiseerd door Alicia Schrikker, bewoner De Wetstraat en universitair hoofddocent bij het Instituut voor Geschiedenis, Ariadne Schmidt, hoogleraar Leidse Stadsgeschiedenis, en hun studenten en onderzoeksassistenten.
Een verslag van deze bijeenkomst werd ook gepubliceerd in het blad Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL), het Oud Leiden Nieuws, december 2022.
Locatie: Morsweg 55e
Leiden European City of Science
Op donderdag 20 oktober is het zover: het project Wie maakt geschiedenis van Transvaal staat op de kalender van Leiden European City of Science. Deze kalender besteedt elke dag aandacht aan een ander onderzoeksproject in Leiden.
Tentoonstelling
De oude loods op het bedrijventerreintje langs het spoor – waar in april het hoorcollege over de boerenoorlog werd gegeven, en waar studenten in juli hun onderzoeksresultaten presenteerden – is omgetoverd tot een tentoonstelling. Een doorlopende film uit de jaren zeventig brengt de verkeersdrukte op de Morsweg in beeld (ook toen al!), talloze oude foto’s en interviewfragmenten prijken aan de wanden, op een interactieve tijdlijn kunnen bezoekers zelf hun herinneringen plotten, en op de leestafel liggen de werkstukken en afstudeerscripties van de studenten. Aan statafels met laptops presenteren zij hun onderzoek aan de hand van het digitale platform things that talk: beelden verrijkt met audiofragmenten en tekst, waar bezoekers op in kunnen zoomen: Transvaal in Leiden – Things That Talk. Van onder meer de bunker uit WOII, een studentenflat naast een art nouveau villa aan de Rijn, de Wolmaransstraat, het verdwenen buurthuis het Mierennest en een oude stadsplattegrond met verschuivende grenzen tussen Leiden en Oegstgeest. Er loopt een podcastmaker rond, evenals het Leidsch Dagblad; de afgelopen tijd publiceerde de krant wekelijks een artikel gewijd aan een van de onderzoeken. En buurtgenoten Joop en Petra leiden twee volgeboekte excursies door de wijk, terwijl de dagelijkse file stapvoets aan hen voorbijtrekt.
Flitslezingen
Kampong Makassar
’s Avonds zijn er vier flitslezingen van 10 minuten voor een met klapstoelen volgepakt zaaltje.
Allereerst reconstrueert Gerard Telkamp, onderzoeker van de Mors, de naamgeving van het voormalige Kampong Makassar, een oud boerderijtje aan de Rijn vlakbij de huidige Bothastraat. In de tweede helft van de 19de eeuw bewoonde Carel Wiggers van Kerchem, president van de Javasche Bank, een landhuis in de wijk Kampong Makassar aan de rand van het toenmalige Batavia. Na zijn Indische tijd verhuisde hij naar Leiden waar hij in 1871 het boerderijtje aan de Oude Rijn kocht als belegging. Hij noemde het Kampong Makassar naar zijn voormalige Indische woonplaats. Na huisvesting van een reeks particulieren en bedrijven – als laatste de firma WECO, groothandel in plastic artikelen – brandde het gebouw in 1980 af en maakte het plaats voor een studentenflat.
Transvaalhof
Student Emma Sow neemt ons mee in de bedoeling van architect Bernard Buurman in 1927 met de Transvaalhof. Het werd ontworpen voor de bewoners uit de sloppen in de binnenstad die begin twintigste eeuw werden gesloopt. Voortzetting van het straatleven uit deze sloppen werd mogelijk gemaakt in de lichte, groene en beschutte Transvaalhof. Bouwtechnisch is de hof geïnspireerd op de Amsterdamse School, wat vooral te zien is aan de ronde hoeken. “Ik woon in een monumentaal pand,” constateert een van de bewoners dan ook.
Hakbijlenbuurt
Student Tamar Kuipers heeft 38 verschillende uitingen over de herkomst van de term hakbijlenbuurt verzameld, en samengevat in twaalf verhalen. Deze heeft ze gereduceerd tot zes categorieën, waaronder geweld, werken in de fabriek van Nieuwenhuizen en een bijl die afkomstig zou zijn uit de tijd van de Cananefaten. Zij vroeg zich af waarom deze verhalen worden verteld, en ontdekt dat ze vooral dienen als bevestiging van sociale rollen, ter versterking van identiteit en gemeenschapsgevoel, maar ook als bron van vermaak. Een korte peiling onder het publiek leert dat de meeste aanwezigen veronderstellen dat de oorsprong van het begrip ligt in geweld. Dat blijkt ook uit veel van de verhalen die Tamar heeft gehoord.
De wijk als mini-laboratorium
Ariadne Schmidt ten slotte duidt de wijk Transvaal als een historisch minilab voor nationale en mondiale ontwikkelingen en thema’s. Negentiende-eeuwse stedenbouw, industrialisatie, koloniale geschiedenis, de Tweede Wereldoorlog en het opbouwwerk in de jaren zeventig: in verschillende stadswijken vind je dezelfde historische thema’s terug. Dat maakt het bestuderen van plaatselijke geschiedenis zo interessant: grote vraagstukken krijgen een gezicht in verhalen van bewoners, gebouwen en andere historische sporen in de wijk.
Toekomst van de buurtgeschiedenis
De avond wordt afgesloten met een kort panelgesprek over de toekomst van de buurtgeschiedenis. Buurtbewoner Petra Hoogeveen en Roelof Hol uit de Zeeheldenbuurt gaan met elkaar in gesprek, en stuiten al snel op de rol van politiek en beleid in wensen van de wijk. Volgens Petra is de verkamering in de wijk de oorzaak van de verminderde sociale cohesie. Roelof laat zien hoe ingewikkeld het is om in de Zeeheldenbuurt te komen tot een plek van herinnering. Maar – weet hij te verzekeren – de plek komt er!
Een vrouw uit het publiek geeft de toekomst van de buurtgeschiedenis spontaan een vlucht naar voren: wat zou het leuk zijn om met je kleinkinderen door de buurt te lopen en aan de hand van historische markeringen te vertellen over vroeger. Maar dan moeten die markeringen er wel zijn!
Hoe mooi zou het zijn als bewoners en gemeente samen de plaatsen van herinnering zichtbaar weten te maken via opschriften – net zoals op het Rapenburg?
Er volgt nog één activiteit over het project: op 23 februari 2023 organiseert de Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL) samen met het Instituut voor Geschiedenis een lezing over het project Wie maakt geschiedenis van Transvaal? Daar zullen Alicia Schrikker en Ariadne Schmidt nog een keer de onderzoeksresultaten van de studenten en van henzelf presenteren.